پس از طى مراحل خواندن فعالانه، بایستى حتماً مطالب خوانده شده را بدون مراجعه به متن و کاملاً با استفاده از حافظه، در ذهن خود یادآورى کرده (مرور ذهنى) و براى خود بازگو نموده و توضیح دهیم (گفتن یا نوشتن یا هر دو) این مرحله در یادگیرى نقش بسیار مهم و تأثیر فوق العاده دارد، که عبارتنداز: سازماندهى مطالب، به یاد سپارى خوب، تثبیت و جایگزینى شدن آموختهها درحافظه دراز مدت، ایجاد آمادگى و حضور ذهن و بالاخره نقش بسیار مهم و یکى از عوامل اصلى موفقیت در امتحانات. این مرحله در واقع مرور و تکرار فعالانه درس مىباشد که یکى از اصول مهم یادگیرى است.
اگر در این مرحله بسیار مهم را انجام ندهیم و فقط به خواندن محض و یک جانبه بپردازیم فراگیرى هوشمندانه و فعال نخواهیم داشت و این یادگیرى (یادگیرى منفعلانه) باعث مىشود على رغم تلاش و وقت زیادى که صرف خواندن مىکنیم بازدهى مطلوب را به ویژه در هنگام به یادآوردن و انتقال آموختهها نداشته و در مواقع امتحانات مشکل و وقفه ذهنى ایجاد شود.
5ـ مرحله T یا مرحله امتحان (خود آموزى)
این مرحله همانگونه که از نام آن پیداست مرحله ارزیابى میزان یادگیرى خود و به عبارتى خود آزمونى و خود سنجى است. سئوالات ،تمرینات و مسائل پایان فصل کتابهاى درسى به همین خاطر آورده شده است و انجام دقیق و فعالانه آنها حائز اهمیت بسیار مىباشد. در این مرحله غالباً ضرورت مىیابد مطالب خوانده شده را مجدداً مرور نمائیم ، حال باید توانسته باشیم سئوالاتى را که در مرحلهQ از خود کردهایم به خوبى پاسخ دهیم. در این مرحله ممکن است لازم بدانیم که بعضى از مطالب فصل را مجدداً بخوانیم و حتى در صورت لزوم نقاط ابهام خود را از استاد سئوال نماییم (رفع اشکال) اگر کتابى که خواندهایم سئوالات و تمرینات از پیش تدوین شده نداشت خود باید به طرح سئوالات و پاسخگویى به آنها اقدام نماییم. حل تمرینات و مسائل هر فصل یادگیرى ما را کاملاً و عمیق مىکند و خصوصاً باید توجه داشته باشیم که حتماً سعى کنیم خود مسائل را حل کنیم و حتى اگر موفق به حل کامل آنها نشدیم ولى تفکر عمیق درمورد آنها بسیار ارزنده است. با انجام مرحله T در مىیابیم که تاچه اندازه مطالب را خوب و عمیق فهمیدهایم و چقدر به آنها تسلط یافتهایم و مىفهمیم کم آیا به پلههاى کاربرد ـ تجزیه و تحلیل و ترکیب (حیطه شناختى یادگیرى) رسیدهایم یا نه. باانجام تمرینات و سعى در حل فعالانه مسائل خود، متوجه مىشویم که کدام قسمتها را به خوبى فرا گرفتهایم و کدام قسمتها را هنوز خوب نیاموختهایم و نکات ابهام و ضعف مان در کدام مطالب است و همچنین در مىیابیم که چه مطالبى دشوارتر بوده و باید توجه و دقت بیشترى به آنها بنماییم:
یکى از دلایل عمده و اصلى نگرانى اضطراب در هنگام امتحان رعایت نکردن مراحل است یعنى فراگیرنده چون مطالب خوانده شده را در ذهن خود سازماندهى و انسجام نداده و میزان یادگیرى و احاطه و تسلط خود به مطالب را نسنجیده است و به عبارتى از کم و کیف آموختههاى خود آگاهى ندارد، در نتیجه از اطمینان و اعتماد به نفس کافى برخوردار نیست و لذا دچار نگرانى و اضطراب مىشود که در وقفه و اشکال در پاسخگویى به سئوالات امتحان ایجاد مىکند
6ـ مرحله C یا مطالعه مستمر (درس خواندن پیوسته)
منظور ازمرحله C که مرحلهاى فوق العاده حائز اهمیت حائز اهمیت است رعایت سه اصل مهم زیر مىباشد:
1ـ اصل توزیع یادگیرى
2ـ اصل تکرار فعالانه
3ـ اصل یادگیرى و یادآورى و تکرار تدریجى و مستمر
1ـ اصل توزیع یادگیرى: یعنى دورههاى مطالعه را باید از نظر طول زمانى و موضوع درسى به طور حساب شده تنظیم نمود. متخصصان روانشناسى یادگیرى ثابت کردهاند که زمان مطالعه و یادگیرى یک درس نباید طولانى باشد. اگر زمان مطالعه یک درس در هر جلسه از مقدار مشخصى بیشتر شود میزان یادگیرى کاهى مىیابد. (نمودار2ـ1) مثلا دانشجوئى که مىخواهد هفتهاى 18 ساعت درس فیزیک مطالعه کند بهترین حالت این است که در شش روز از هفته هر روز به مدت 3 ساعت مطالعه نماید. به جاى این که مثلا 3 روز و روزى 6 ساعت یا در 2 روز و روزى 9 ساعت بخواهد مطالعه کند.
در مورد تنوع دروس مورد مطالعه نیز همین طور است. یکنواختى موضوع و عدم تنوع باعث ایجاد خستگى و ملالت و کاهش دقت و تمرکز و در نتیجه کاهش میزان یادگیرى مىشود.
مثلا اگر در هفته روزى 6 ساعت مىخواهیم مطالعه کنیم به جاى این که هر 6 ساعت یک روز ریاضى و روز دیگر شیمى و… بخوانیم صحیح است که در هر روز 3 ساعت ریاضى و 3 ساعت شیمى مطالعه کنیم. یا مثلا به جاى این که یک هفته را کلاً ریاضى و یک هفته را کلاً شیمى و یک هفته را کلاً زبان بخوانیم باید در طول هفته مطالعه همهدروسرابهطورمتناسبوعادلانهاىتوزیعنماییم.
2ـ اصل تکرار فعالانه: تکرار یکى از عوامل بنیادى و بسیار نیرومند در عمل حافظه و یادسپارى است باید هرچه را که یاد مىگیریم براى تثبیت آن در حافظه دراز مدت تکرار کنیم. یادگیرى و تکرار هر درس را باید در فاصلههاى زمانى انجام دهیم و نباید کوشش کنیم که همه را یک باره و در یک زمان به خاطر بسپاریم. بین یادگیرى و تکرار آن نباید فاصله طولانى ایجاد شود. تکرارهاى بعدى نیاز به زمان زیادى ندارند و در حداقل زمان براى مرور، بیشترین بازدهىرادارند.
اگر مطلبى را که یاد گرفتهایم قبل از آن که فراموش کنیم یاد آورى و تکرار نماییم »تکرار فعالانه« نمودار(2ـ2) انجام دادهایم کهدر تثبیت طولانى و عمیق آموختهها نقش بسیار مهم دارد، اما اگر زمان یادآورى و تکرار به تأخیر افتد و مطلب یاد گرفته شده را فراموش کنیم بعد بخواهیم آن را تکرار کنیم، تکرار منفعلانه (نمودار3ـ2) انجام دادهایم. در این حالت چون قسمت‌هایى از مطالب فراموش شدهاند نمىتوانیم آنها را به خوبى در ذهن به یاد آوریم و لذا ناگزیریم متن را دوباره به قصد یادگیرى بخوانیم که همه باعث اتلاف وقت مىشود و هم اینکه بازدهى بسیار کمى دارد. لذا باید دقت داشته باشیم که هر مطلبى را که یاد گرفتهایم باید قبل از فراموشى و به ابهام فرو رفتن کاملا یاد آورى و تکرار نماییم.
3ـ اصل یادگیرى: یادآورى و تکرار تدریجى و مستمر و بالاخره با توجه به دو اصل قبلى، مهمترین نکتهاى که به عنوان دستور کار کلى باید توجه کنیم (و متاسفانه عده زیادى از دانشآموزان و دانشجویان از آن غفلت مىورزند) مصداق این ضرب المثل معروف است که مىگوید: »رهرو آنست که آهسته و پیوسته رود«. طى کردن راه درس خواندن هم همین طور است یعنى باید در هر دوره یادگیرى (مثلا در طول یک ترم) مطالعه و یادگیرى به صورت تدریجى و مستمر و پیوسته باشد. زیرا غالب ما اهمیت و نقش بسیار مهم آن را مىدانیم اما متاسفانه بر اثر عادت نسبت به آن اهمال و غفلت مىورزیم اینکه درس هر روز را باید همان روز یاد گرفت و فردا و فرداها آن را تکرار کرد و درس دیروز را امروز تکرار و درس فردا را هم امروز مرور نماییم. بایستى عادتهاى غیر اصولى انباشته کردن درسها و محول کردن خواندن آنها به روزهاى امتحان و اصطلاحاً شیوه شب امتحان خوانى را ترک نمود. اگر چنانچه به موفقیت و کامیابى تحصیلى خود علاقمندیم و اگر مىخواهیم از درس خواندن خود به جاى ملالت و کسلى، لذت ببریم. (درس خواندن فعالانه).
یکى از روانشناسان یادگیرى چنین مىگوید: »درس خواندن را نباید تا آخرین فرصت در روز آمادگى براى امتحان به تاخیر انداخت، بلکه باید آن را درسراسردورهمتناسبوعادلانهتوزیعکرد«.
همانگونه که در ابتدا گفته شد این مراحل و اصول، پایهاى بنیادى و مطالعه درس خواندن علمى است که بازدهى و ثمربخش فوق العاده آنها کاملا به ثبوت رسیده و متضمن آرامش و اطمینان خاطر در هنگام امتحانات و موفقیت در تحصیل مىباشد. ذکر این نکته حائز اهمیت است که بسیارى از دانشآموزان و دانشجویان وقتى با این روش آشنا مىشوند. در اهمیت و بازدهى حتمى آن تردیدى ندارند و بلافاصله سعى در انجام و به کار بستن آن مىنمایند، اما برخى به دلیل عادتهاى قبلى و خو گرفتن به روشهاى سنتى خود، احساس مىکنند که در موقع عمل اجراى آن کمى برایشان دشوار است که همانطور که گفته شد این فقط به خاطر عادت ذهنى به روشهاى قبلى است مثلا برخى که ذهن خود را به بازدهى مطالب عادت ندادهاند، یعنى هیچگاه تا قبل از جلسه امتحان مطالب را براى خود بازگو نمىکنند لذا مرحله بازدهى کمى برایشان مشکل به نظر مىرسد و یا برخى فکر مىکنند که این روش وقت زیادى را مىگیرد در حالیکه اصلاً این طور نبوده بلکه کاملاً برعکس و در مقایسه با سایر روشهاى یادگیرى هم وقت کمترى مىخواهد و هم از بازدهى بسیار بالا و اثر یادگیرى طولانى برخوردار است. اجرا نمودن و خو گرفتن این دستورالعمل فقط نیاز به کمى همّت و صبر و حوصله و »هرگز مایوس نشدن« دارد و یاچندین بار تمرین به سرعت معمولى شده و پس از مدتى بسیار کوتاه به صورت عادت خواهد آمد. لذا توصیه مىشود حداقل یک بار درست تجربه کنید مطمئن باشید که اگر به موفقیت تحصیلى خود علاقمند باشید دیگر هرگز آن را ترک نکرده و حتماً اجراى آن را ادامه خواهید داد. و به زودى عادت خواهد شد و از نتایج مطلوب آن خرسند خواهید بود.
اگر در این مرحله بسیار مهم را انجام ندهیم و فقط به خواندن محض و یک جانبه بپردازیم فراگیرى هوشمندانه و فعال نخواهیم داشت و این یادگیرى (یادگیرى منفعلانه) باعث مىشود على رغم تلاش و وقت زیادى که صرف خواندن مىکنیم بازدهى مطلوب را به ویژه در هنگام به یادآوردن و انتقال آموختهها نداشته و در مواقع امتحانات مشکل و وقفه ذهنى ایجاد شود.
5ـ مرحله T یا مرحله امتحان (خود آموزى)
این مرحله همانگونه که از نام آن پیداست مرحله ارزیابى میزان یادگیرى خود و به عبارتى خود آزمونى و خود سنجى است. سئوالات ،تمرینات و مسائل پایان فصل کتابهاى درسى به همین خاطر آورده شده است و انجام دقیق و فعالانه آنها حائز اهمیت بسیار مىباشد. در این مرحله غالباً ضرورت مىیابد مطالب خوانده شده را مجدداً مرور نمائیم ، حال باید توانسته باشیم سئوالاتى را که در مرحلهQ از خود کردهایم به خوبى پاسخ دهیم. در این مرحله ممکن است لازم بدانیم که بعضى از مطالب فصل را مجدداً بخوانیم و حتى در صورت لزوم نقاط ابهام خود را از استاد سئوال نماییم (رفع اشکال) اگر کتابى که خواندهایم سئوالات و تمرینات از پیش تدوین شده نداشت خود باید به طرح سئوالات و پاسخگویى به آنها اقدام نماییم. حل تمرینات و مسائل هر فصل یادگیرى ما را کاملاً و عمیق مىکند و خصوصاً باید توجه داشته باشیم که حتماً سعى کنیم خود مسائل را حل کنیم و حتى اگر موفق به حل کامل آنها نشدیم ولى تفکر عمیق درمورد آنها بسیار ارزنده است. با انجام مرحله T در مىیابیم که تاچه اندازه مطالب را خوب و عمیق فهمیدهایم و چقدر به آنها تسلط یافتهایم و مىفهمیم کم آیا به پلههاى کاربرد ـ تجزیه و تحلیل و ترکیب (حیطه شناختى یادگیرى) رسیدهایم یا نه. باانجام تمرینات و سعى در حل فعالانه مسائل خود، متوجه مىشویم که کدام قسمتها را به خوبى فرا گرفتهایم و کدام قسمتها را هنوز خوب نیاموختهایم و نکات ابهام و ضعف مان در کدام مطالب است و همچنین در مىیابیم که چه مطالبى دشوارتر بوده و باید توجه و دقت بیشترى به آنها بنماییم:
یکى از دلایل عمده و اصلى نگرانى اضطراب در هنگام امتحان رعایت نکردن مراحل است یعنى فراگیرنده چون مطالب خوانده شده را در ذهن خود سازماندهى و انسجام نداده و میزان یادگیرى و احاطه و تسلط خود به مطالب را نسنجیده است و به عبارتى از کم و کیف آموختههاى خود آگاهى ندارد، در نتیجه از اطمینان و اعتماد به نفس کافى برخوردار نیست و لذا دچار نگرانى و اضطراب مىشود که در وقفه و اشکال در پاسخگویى به سئوالات امتحان ایجاد مىکند
6ـ مرحله C یا مطالعه مستمر (درس خواندن پیوسته)
منظور ازمرحله C که مرحلهاى فوق العاده حائز اهمیت حائز اهمیت است رعایت سه اصل مهم زیر مىباشد:
1ـ اصل توزیع یادگیرى
2ـ اصل تکرار فعالانه
3ـ اصل یادگیرى و یادآورى و تکرار تدریجى و مستمر
1ـ اصل توزیع یادگیرى: یعنى دورههاى مطالعه را باید از نظر طول زمانى و موضوع درسى به طور حساب شده تنظیم نمود. متخصصان روانشناسى یادگیرى ثابت کردهاند که زمان مطالعه و یادگیرى یک درس نباید طولانى باشد. اگر زمان مطالعه یک درس در هر جلسه از مقدار مشخصى بیشتر شود میزان یادگیرى کاهى مىیابد. (نمودار2ـ1) مثلا دانشجوئى که مىخواهد هفتهاى 18 ساعت درس فیزیک مطالعه کند بهترین حالت این است که در شش روز از هفته هر روز به مدت 3 ساعت مطالعه نماید. به جاى این که مثلا 3 روز و روزى 6 ساعت یا در 2 روز و روزى 9 ساعت بخواهد مطالعه کند.
در مورد تنوع دروس مورد مطالعه نیز همین طور است. یکنواختى موضوع و عدم تنوع باعث ایجاد خستگى و ملالت و کاهش دقت و تمرکز و در نتیجه کاهش میزان یادگیرى مىشود.
مثلا اگر در هفته روزى 6 ساعت مىخواهیم مطالعه کنیم به جاى این که هر 6 ساعت یک روز ریاضى و روز دیگر شیمى و… بخوانیم صحیح است که در هر روز 3 ساعت ریاضى و 3 ساعت شیمى مطالعه کنیم. یا مثلا به جاى این که یک هفته را کلاً ریاضى و یک هفته را کلاً شیمى و یک هفته را کلاً زبان بخوانیم باید در طول هفته مطالعه همهدروسرابهطورمتناسبوعادلانهاىتوزیعنماییم.
2ـ اصل تکرار فعالانه: تکرار یکى از عوامل بنیادى و بسیار نیرومند در عمل حافظه و یادسپارى است باید هرچه را که یاد مىگیریم براى تثبیت آن در حافظه دراز مدت تکرار کنیم. یادگیرى و تکرار هر درس را باید در فاصلههاى زمانى انجام دهیم و نباید کوشش کنیم که همه را یک باره و در یک زمان به خاطر بسپاریم. بین یادگیرى و تکرار آن نباید فاصله طولانى ایجاد شود. تکرارهاى بعدى نیاز به زمان زیادى ندارند و در حداقل زمان براى مرور، بیشترین بازدهىرادارند.
اگر مطلبى را که یاد گرفتهایم قبل از آن که فراموش کنیم یاد آورى و تکرار نماییم »تکرار فعالانه« نمودار(2ـ2) انجام دادهایم کهدر تثبیت طولانى و عمیق آموختهها نقش بسیار مهم دارد، اما اگر زمان یادآورى و تکرار به تأخیر افتد و مطلب یاد گرفته شده را فراموش کنیم بعد بخواهیم آن را تکرار کنیم، تکرار منفعلانه (نمودار3ـ2) انجام دادهایم. در این حالت چون قسمت‌هایى از مطالب فراموش شدهاند نمىتوانیم آنها را به خوبى در ذهن به یاد آوریم و لذا ناگزیریم متن را دوباره به قصد یادگیرى بخوانیم که همه باعث اتلاف وقت مىشود و هم اینکه بازدهى بسیار کمى دارد. لذا باید دقت داشته باشیم که هر مطلبى را که یاد گرفتهایم باید قبل از فراموشى و به ابهام فرو رفتن کاملا یاد آورى و تکرار نماییم.
3ـ اصل یادگیرى: یادآورى و تکرار تدریجى و مستمر و بالاخره با توجه به دو اصل قبلى، مهمترین نکتهاى که به عنوان دستور کار کلى باید توجه کنیم (و متاسفانه عده زیادى از دانشآموزان و دانشجویان از آن غفلت مىورزند) مصداق این ضرب المثل معروف است که مىگوید: »رهرو آنست که آهسته و پیوسته رود«. طى کردن راه درس خواندن هم همین طور است یعنى باید در هر دوره یادگیرى (مثلا در طول یک ترم) مطالعه و یادگیرى به صورت تدریجى و مستمر و پیوسته باشد. زیرا غالب ما اهمیت و نقش بسیار مهم آن را مىدانیم اما متاسفانه بر اثر عادت نسبت به آن اهمال و غفلت مىورزیم اینکه درس هر روز را باید همان روز یاد گرفت و فردا و فرداها آن را تکرار کرد و درس دیروز را امروز تکرار و درس فردا را هم امروز مرور نماییم. بایستى عادتهاى غیر اصولى انباشته کردن درسها و محول کردن خواندن آنها به روزهاى امتحان و اصطلاحاً شیوه شب امتحان خوانى را ترک نمود. اگر چنانچه به موفقیت و کامیابى تحصیلى خود علاقمندیم و اگر مىخواهیم از درس خواندن خود به جاى ملالت و کسلى، لذت ببریم. (درس خواندن فعالانه).
یکى از روانشناسان یادگیرى چنین مىگوید: »درس خواندن را نباید تا آخرین فرصت در روز آمادگى براى امتحان به تاخیر انداخت، بلکه باید آن را درسراسردورهمتناسبوعادلانهتوزیعکرد«.
همانگونه که در ابتدا گفته شد این مراحل و اصول، پایهاى بنیادى و مطالعه درس خواندن علمى است که بازدهى و ثمربخش فوق العاده آنها کاملا به ثبوت رسیده و متضمن آرامش و اطمینان خاطر در هنگام امتحانات و موفقیت در تحصیل مىباشد. ذکر این نکته حائز اهمیت است که بسیارى از دانشآموزان و دانشجویان وقتى با این روش آشنا مىشوند. در اهمیت و بازدهى حتمى آن تردیدى ندارند و بلافاصله سعى در انجام و به کار بستن آن مىنمایند، اما برخى به دلیل عادتهاى قبلى و خو گرفتن به روشهاى سنتى خود، احساس مىکنند که در موقع عمل اجراى آن کمى برایشان دشوار است که همانطور که گفته شد این فقط به خاطر عادت ذهنى به روشهاى قبلى است مثلا برخى که ذهن خود را به بازدهى مطالب عادت ندادهاند، یعنى هیچگاه تا قبل از جلسه امتحان مطالب را براى خود بازگو نمىکنند لذا مرحله بازدهى کمى برایشان مشکل به نظر مىرسد و یا برخى فکر مىکنند که این روش وقت زیادى را مىگیرد در حالیکه اصلاً این طور نبوده بلکه کاملاً برعکس و در مقایسه با سایر روشهاى یادگیرى هم وقت کمترى مىخواهد و هم از بازدهى بسیار بالا و اثر یادگیرى طولانى برخوردار است. اجرا نمودن و خو گرفتن این دستورالعمل فقط نیاز به کمى همّت و صبر و حوصله و »هرگز مایوس نشدن« دارد و یاچندین بار تمرین به سرعت معمولى شده و پس از مدتى بسیار کوتاه به صورت عادت خواهد آمد. لذا توصیه مىشود حداقل یک بار درست تجربه کنید مطمئن باشید که اگر به موفقیت تحصیلى خود علاقمند باشید دیگر هرگز آن را ترک نکرده و حتماً اجراى آن را ادامه خواهید داد. و به زودى عادت خواهد شد و از نتایج مطلوب آن خرسند خواهید بود.
شکل(1ـ2) روند علمى و اصولى درس خواندن
شکل(2ـ2) روند غیر علمى و ناصحیح درس خواندن (حداقل بازدهى)